Lang niet iedereen, die op de Joodse begraafplaats begraven werd, heeft nu nog een grafsteen. Vandaar dit uitgebreide overzicht vanaf 1861, dat vanwege de omvang (34 pagina's) als pdf-document is opgenomen.

En ook een stukje geschiedenis over de allereerste beginperiode van 1778 tot 1861.

Als stenen konden spreken …

De Nederlandse taal kent de uitdrukking: Als stenen konden spreken … Wij zijn niet in staat om die stenen te laten spreken. We kunnen wel met behulp van de grafstenen op de Joodse begraafplaats te Assen een deel van de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in die plaats reconstrueren. We beperken ons tot de periode tot medio 1861. Want vanaf die tijd beschikken we over de grafregisters van de Joodse begraafplaats. In die registers worden de naam van de overledene, de namen van haar of zijn ouders, en de naam van de partner vermeld. Bovendien staan geregistreerd de datum en plaats van overlijden, en de leeftijd van de overledene.

De Joodse begraafplaats van Assen dateert van 1778, en bevindt zich op het zogenoemde Twijfelveld. De oudste ons bekende grafsteen dateert uit 1793 en is opgericht ter nagedachtenis van Golda, dochter van de `eerbiedwaardige Jehoeda´. We weten niet, of er vanaf het allereerste begin een grafregister is bijgehouden. We weten wel dat het bestaande register (of registers) verloren zijn gegaan; wij beschikken nu over drie begrafenisregisters, die in 1861 beginnen en tot de dag van vandaag worden bijgehouden.

Dankzij F.J. Hulst en H.M. Luning beschikken we nu over een beschrijving van de Joodse gemeente Assen. [1]  Uit hun beschrijving wordt duidelijk, dat de eerste decennia van de Joodse gemeente wat in nevelen gehuld zijn. Zij noemen twee namen van “patriarchen”, die zich in het laatste kwart van de 18e eeuw te Assen vestigden: Salomon Israëls, die zich ± 1775 te Assen vestigde; hij koos als achternaam Hiegenlech, die later verbasterd werd tot Hiegenlich en Hiegentlich. [2] Tien jaar later, omstreeks 1785, kwam de uit het graafschap Wittgenstein afkomstige Andries Lezer in Assen wonen.   [3]

De samenstelling van de Joodse bevolkingsgroep tussen 1800 en 1830 wordt duidelijk uit een overzicht [4]:

Joodse gezinshoofden ingekomen tussen 1800 en 1830

Naam	Geboren	Uit	Beroep
Israel Antonie van der Wijk	Hoogeveen	Hoogeveen, 1805	koopman [5]
Samuel Levy (Altgenug)	Norden	Duitsland?, ± 1800	koopman [6]
Joel Rekkendorp	Den Haag	?, 1824	leraar [7]
Gerard Davids Cohen	Smilde	Smilde, 1818	koopman [8]
Lazarus Cohen	Denemarken	?, 1815	vilder [9]
Freerik Marcus Engers	Winschoten	Winschoten, ± 1825	stadsbode [10]
Marcus Engers	Winschoten	Gieten, 1829	koopman [11]
Simson van der Hoede	Nijkerk	Oldenzaal?, 1821	koopman [12]
Israel Mozes Lezer	Rolde	Rolde?, 1829	vleeshouwer [13]
Samuel Moeyon	Warschau	Duitsland?, 1825	onderwijzer [14]
Meijer Joel Nijstad	Borger	Gasselte, 1828	koopman [15]
Abraham Hartog Phrijsig	Amsterdam	?, 1804	kramer [16]
Harts Hartog Vos	Dalfsen, 1802	?, 1828	koopman [17]
Sander Heiman Sanders	Winschoten	Pekela, 1825	splitter i/d bloterij [18]

 

 

Rond 1796 zouden niet meer dan drie Joodse gezinnen te Assen gewoond hebben. In 1800 was het getal vijf, en in 1832 bestond de Joodse bevolkingsgroep uit 99 personen. De groei was geen gevolg van natuurlijke aanwas, maar van de komst van nieuwkomers.

De groei zette door: in 1850 waren er 246 Joden in Assen, in 1860: 285, in 1870: 370, in 1880: 482, en in 1890: 502.

Interessant is het overzicht van de aan het inkomen gerelateerde omslag, die het bestuur van de Joodse gemeente in 1839 oplegde. De heren I.A. van der Wijk en G.D. Cohen werden voor 9,50 aangeslagen, de heren I.M. Lezer en H.H. Vos voor 7,00, de heren K.I. van der Wijk en M.S. van Essen voor 6,00 en A.H. van der Wijk voor 5,50. Als enige dame wordt de weduwe Godschalk genoemd, die eveneens als Mozes Lezer wordt aangeslagen voor 3,50. Zij beiden behoefden 50 cents minder te betalen dan Hartog Izaks. De arts Cohen en de heren I.S. Hiegentlich, S.M. van Oosten en P.J. van der Laan werden geacht goed te zijn voor 2,50. De heren F.M. Engers, S.M. van Zuiden en M.J. Nijstad behoefden slechts 2,00 te betalen. En voor 1,50 of minder werden aangeslagen de heren M.A. Lezer, Mozes Cohen, L. Cohen, S. van der Hoede, Joel Nijstad, G.A. van der Wijk, Gerardus Nijstad, D. van Leer, S. Engers en S.L. Cohen.

Een vergelijking van bovenstaande namen met die op de grafstenen maakt duidelijk, dat het overzicht tot 1861 onvolledig is. Werd er – wellicht om financiële redenen – niet bij ieder graf een grafsteen geplaatst? Bekend is dat in de loop van de tijd een aantal stenen vernietigd werd.

 

---

[1] F.J. Hulst & H.M. Luning: De Joodse gemeente Assen. Geschiedenis van een behoorlijke kille, 1740-1976, Assen (Vanderveen) 1991.
[2] A.w., p. 19; Salomon Israëls Hiegentlich, gehuwd met Mendel Jakobs, overleden op 17 december 1832 te Assen.
[3] A.w., p. 27-28; zie zijn genealogie hieronder.
[4] A.w., p. 26.
[5] Geboren op 25 augustus 1770 te Hoogeveen, gehuwd met Eva Noach te Brink, overleden op 12 februari 1845 te Assen.
[6] Samuel Levi(e) Oudgenoeg, gehuwd met Hendrikje (Hensie of Hintje) Salomons; uit dit huwelijk: Jacob Levi, geboren op 13 maart 1816 te Assen. Verder geen gegevens bekend.
[7] Geboren op 30 september 1778 (?) te den Haag, zoon van Matthijs Rekkendorp en Lea Jacobs, gehuwd geweest met Hester Cohen, overleden op 28 april 1824 te Assen.
[8] Geboren op 15 juni 1780 te Smilde, zoon van David Meijer Cohen en Vrouwgien Godschalk Stern, gehuwd met Betje Mozes Lezer (Rolde, 24 augustus 1795 – Assen, 9 september 1877), overleden op 7 januari 1856 te Assen.
[9] Geboren op 17 augustus 1770 te Friedrichstadt, zoon van Salomon Cohen en Betje Philipson, gehuwd met Johanna Philip Polak, overleden op 13 maart 1854 te Assen.
[10] Geboren op 7 juli 1800 te Oude Pekela, gehuwd met Anna de Vries, overleden op 25 januari 1864 te Assen.
[11] Marcus Freeks Engers, geboren op 12 juni 1772 te Winschoten, zoon van Freerk Salomons Engers en Hester Marcus, gehuwd met Sara Arons Frankforter, overleden op 22 januari 1837 te Assen.
[12] Geboren op1 januari 1789 te Nijkerk, zoon van Salomon Simson van der Hoede en Johanna van Rees, gehuwd geweest met Jettje Jacobs, overleden op 25 maart 1868 te Peelo (Assen).
[13] Geboren op 19 februari 1797 te Norg, zoon van Mozes Lezer en Jetje Israels, gehuwd geweest met Jetje Jacobs Godschalk, overleden op 31 augustus 1887 te Assen.
[14] Geboren op 1 januari 1793 te Warschau, zoon van Simson Samuel Moeyon en Schoontje Izaks, op 21 maart 1851 te Assen gehuwd met Froukje Joëls Nijstad, geboren op 1 november 1802 te Borger, dochter van Joel Nijstad en Betje Simons (en dus zuster van Meijer Joel Nijstad); bij het huwelijk werden zeven kinderen geëcht.
[15] Zie nader hieronder.
[16] Geboren op 18 maart 1775 te Amsterdam, zoon van Hartog Prijzig en Duifje Israels, gehuwd geweest met Roosje Coenraad, overleden op 21 november 1858 te Assen.
[17] Geboren op 27 juli 1802 te Dalfsen, zoon van Hartog Meijer Vos en Mietje Nathans, gehuwd geweest met Jetje van der Wijk, overleden op 14 oktober 1884 te Assen.
[18] Geboren op 17 januari 1799, zoon van Heiman Sanders en Judick Benjamins, gehuwd met Caroline Mozes Leezer, dochter van Mozes Leezer en Jeltje Israëls, overleden op 21 maart 1876 te Veendam; vertrekt ± 1838 naar Veendam.